Rawa FOO » Geneza Festiwalu Otwarte Ogrody

Festiwal Otwarte Ogrody to wyjątkowe wydarzenie kulturalne i towarzyskie, które nie tylko ożywia przestrzeń publiczną, ale wzmacnia międzyludzkie więzi, promuje lokalne dziedzictwo historyczne, kulturowe i przyrodnicze oraz sprzyja harmonijnemu rozwojowi lokalnej społeczności. W dobie szybkiego tempa życia oraz powiększającego się dystansu między ludźmi, takie wydarzenie staje się wyjątkową okazją do interesujących spotkań i rozmów, dzielenia się swoimi zainteresowaniami oraz nawiązywania pożytecznej współpracy. Otwierając swoje ogrody, mieszkańcy osiedli zapraszają sąsiadów i gości do współtworzenia przestrzeni wypełnionej kulturą, sztuką, wiedzą, rękodziełem oraz radością, zabawą i urodą swoich roślinnych aranżacji. Festiwal to doskonały sposób na promowanie lokalnych talentów oraz prezentowanie historii i tradycji własnego miejsca na ziemi. To także okazja do budowania dobrosąsiedzkich relacji, wzmacniania poczucia bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu oraz kształtowania nawyku wzajemnego wsparcia w codziennym życiu. To również zachęta do większego angażowania się w publiczne sprawy służące wspólnemu dobru. Zdolność do likwidowania społecznych podziałów i przywracania poczucia wspólnoty jest jedną z najcenniejszych właściwości Festiwalu Otwarte Ogrody.

Zwyczaj otwierania prywatnych ogrodów, podobnie jak w innych krajach europejskich, zaczął upowszechniać się w Polsce na początku XXI wieku. Czerpał inspirację zarówno z rodzimych tradycji ogrodowych, jak i zagranicznych wzorców. Pierwszy Festiwal Otwarte Ogrody odbył się w 2005 roku w Podkowie Leśnej – miejscowości o willowym, historycznym i ogrodowym charakterze, idealnie wpisującej się w ideę i charakter tego wydarzenia. Pierwsza edycja festiwalu została połączona z obchodami Europejskich Dni Dziedzictwa. Jego sukces sprawił, że podobne inicjatywy zaczęły pojawiać się w sąsiednich miejscowościach, takich jak Brwinów, Milanówek czy Konstancin-Jeziorna. Z każdą kolejną edycją festiwal zyskiwał coraz większe zainteresowanie mieszkańców. W następnych latach liczba otwieranych ogrodów systematycznie rosła zarówno w podwarszawskich miejscowościach, jak i w innych regionach Polski.

Europejska tradycja ogrodowa

Korzenie współczesnej europejskiej koncepcji otwartych ogrodów sięgają tradycji angielskich ogrodów krajobrazowych, które na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęły odgrywać istotną rolę w kulturze i architekturze wielu krajów. Idea otwierania ich dla szerszej publiczności nawiązywała do wcześniejszych, XVII i XVIII-wiecznych praktyk arystokratycznych dworów Francji, Anglii i Niemiec, które udostępniały swoje parki i ogrody dla gości z wyższych sfer. Odmienne od geometrycznych barokowych ogrodów francuskich, krajobrazowe ogrody angielskie zyskały szczególną popularność w epoce Romantyzmu.

W epoce Oświecenia, Francja Ludwika XIV, Ludwika XV i Ludwika XVI była kulturalnym wzorem dla całej Europy. Francuskie ogrody barokowe, takie jak w otoczeniu Wersalu czy pałacu królewskiego w Meudon, symbolizowały porządek, kontrolę i potęgę absolutnej monarchii. Po roku 1815, po klęsce Napoleona pod Waterloo, Francja utraciła swoją dominację na rzecz Anglii, co wpłynęło między innymi na dominujące wzorce w ogrodnictwie. Nowa epoka – Romantyzm – odrzucała rygorystyczną symetrię klasycyzmu, promując swobodę, naturę i emocje. Brytyjski styl życia stał się modny na europejskim kontynencie. Ogrody angielskie, w przeciwieństwie do francuskich, były asymetryczne, naturalistyczne oraz inspirowane dziką przyrodą, co bardziej odpowiadało duchowi epoki Romantyzmu. Były także tańsze i łatwiejsze w utrzymaniu oraz szerzej otwarte dla wszystkich, którzy chcieli je odwiedzać. Ich otwartość wiązała się między innymi z rozwojem ruchu ogrodniczego oraz zwyczajem organizowania charytatywnych akcji.

Współczesna europejska tradycja otwartych ogrodów została zapoczątkowana w 1927 roku w Wielkiej Brytanii wraz z utworzeniem National Gardens Scheme. Inicjatywa ta miała na celu zbieranie funduszy na opiekę zdrowotną poprzez udostępnianie prywatnych ogrodów szerokiej publiczności za symboliczną opłatą. Pomysł szybko zyskał na popularności, a liczba ogrodów biorących udział w tej inicjatywie systematycznie rosła, sprzyjając promowaniu ogrodnictwa, wymianie doświadczeń oraz integrowaniu społeczności miłośników zieleni. Stał się również inspiracją dla innych europejskich krajów, zwłaszcza tam, gdzie istniała silna tradycja udostępniania prywatnych ogrodów na potrzeby organizowania wydarzeń służących ważnym celom lokalnej wspólnoty.

W drugiej połowie XX wieku idea otwierania ogrodów zaczęła rozwijać się w różnych formach, zwłaszcza w Europie Zachodniej. W latach 80. i 90. XX wieku podobne do angielskiej inicjatywy pojawiły się we Francji, Niemczech i Holandii – często w połączeniu z ochroną dziedzictwa kulturowego i przyrodniczą edukacją. Kulminacją tego trendu było powołanie we Francji w roku 2003 festiwalu Rendez-vous aux jardins, który szybko zyskał międzynarodowy charakter. Zorganizowany przez francuskie Ministerstwo Kultury, miał na celu popularyzowanie sztuki ogrodowej i dziedzictwa krajobrazowego poprzez otwieranie setek prywatnych ogrodów i publicznych przestrzeni zielonych. W następnych latach to wydarzenie objęło ponad dwadzieścia krajów, w tym Polskę, stając się w roku 2018 stałym elementem europejskiego kulturowego pejzażu.

Polska tradycja ogrodowa

W dawnej Polsce nie istniała tradycja organizowania otwartych ogrodów w takiej formule, w jakiej była obecna we Francji, Wielkiej Brytanii czy Niemczech. Pewne elementy tej idei można jednak odnaleźć w historii staropolskiej kultury szlacheckiej. Już w czasach Renesansu i Baroku właściciele polskich pałaców i dworów udostępniali ogrody swoim gościom. Ogrody w Łazienkach Królewskich, Wilanowie, Nieborowie czy Arkadii były częściowo otwarte także dla miejscowych społeczności. Wynikało to z przekonania o konieczności edukowania i podnoszenia poziomu kultury społeczeństwa. Udostępnianie ogrodów szerszej publiczności było wyrazem mecenatu dla kultury i sztuki oraz nowoczesnego myślenia, zwłaszcza wśród bardziej postępowych arystokratów, takich jak król Stanisław August Poniatowski czy rodzina Czartoryskich.

W XIX i XX wieku, w wyniku zachodzących przemian społecznych, gospodarczych i urbanistycznych, coraz więcej prywatnych ogrodów przechodziło na własność miast lub instytucji publicznych. Wraz z intensywnym rozwojem miast rosło zapotrzebowanie na przestrzeń zieloną dostępną dla ogółu społeczeństwa, dlatego wiele dawnych ogrodów arystokratycznych przekształcono w parki miejskie lub ogrody botaniczne. Upadek dawnych elit, zwłaszcza w wyniku powstań, wojen i zmian ustrojowych, prowadził do konfiskaty lub sprzedaży majątków, które często trafiały w ręce państwa lub instytucji kulturalnych. Jednocześnie rozwój koncepcji „miasta-ogrodu” i wzrastająca świadomość konserwatorska sprawiały, że zabytkowe ogrody stawały się częścią dziedzictwa narodowego, obejmowanego ochroną i udostępnianego publiczności. Koszty utrzymania rozległych prywatnych parków również stawały się dla ich właścicieli zbyt wysokie, co skłaniało ich do przekazywania terenów na cele społeczne. W efekcie wiele historycznych ogrodów, niegdyś dostępnych wyłącznie dla wąskiego grona elit, stało się przestrzeniami publicznymi, służącymi rekreacji, edukacji i ochronie przyrody.

Tak było z Ogrodem Saskim w Warszawie, który w roku 1727 stał się pierwszym publicznym parkiem w Polsce i jednym z pierwszych w Europie – otwartym dla wszystkich, a nie tylko dla arystokracji. Decyzja króla Augusta II Mocnego o udostępnieniu Ogrodu Saskiego mieszkańcom Warszawy wpisywała się w barokową ideę kreowania reprezentacyjnych miejskich przestrzeni oraz stopniowe otwieranie królewskich rezydencji dla całego społeczeństwa. Ogród Saski pełnił początkowo funkcję spacerową i rekreacyjną, a jego układ inspirowany był stylem francuskim. W XIX wieku, zgodnie z ogólnoeuropejskim trendem, został przekształcony w ogrodową formę romantycznego krajobrazu w stylu angielskim, a dziś jest unikalnym połączeniem obu tych stylów.

Podobne przemiany związane z kształtowaniem zieleni miejskiej zachodziły w XIX-wiecznym Krakowie. Utworzone w latach 1820-1830 krakowskie Planty miały pełnić podobną funkcję jak Ogród Saski w Warszawie. Planty powstały jako efekt przekształcenia dawnych miejskich fortyfikacji. W miejscu zasypanej fosy i zburzonych murów obronnych stworzono zielony pierścień otaczający Stare Miasto. Planty były przestrzenią publiczną dostępną dla wszystkich od początku swojego istnienia. Miały pełnić funkcje reprezentacyjne, rekreacyjne i sanitarne, eliminując z miejskiego pejzażu zaniedbane ruiny i nadając miastu nowoczesny charakter. Wyznaczyły również naturalną granicę między historycznym centrum Krakowa a rozwijającymi się przedmieściami. Krakowskie Planty są jednym z pierwszych przykładów świadomego kształtowania terenów zielonych w polskich miastach.

Na przełomie XIX i XX wieku coraz większą rolę w kształtowaniu przestrzeni zielonych odgrywały nowe idee urbanistyczne i społeczne. Ogrody zaczęły nabierać coraz większego znaczenia w życiu miejskich i podmiejskich społeczności. W dużych i małych polskich miastach oraz w szlacheckich wiejskich dworkach powstawały ogrody inspirowane zachodnioeuropejskimi wzorcami. Rozpowszechniła się w tym okresie idea udostępniania prywatnych ogrodów na spotkania towarzyskie oraz wydarzenia kulturalne, co stanowiło preludium do rozwoju znacznie późniejszych koncepcji „otwartych ogrodów”. Rozwój miast wiązał się z dążeniem do zapewnienia mieszkańcom dostępu do parków i skwerów, które miały nie tylko walory estetyczne, ale także zdrowotne i rekreacyjne. W tym okresie powstawały pierwsze ogrody działkowe, które umożliwiały mieszkańcom miast uprawę roślin i odpoczynek na świeżym powietrzu. Dużą popularnością cieszyły się także publiczne ogrody botaniczne oraz parki zakładane na wzór zachodnich realizacji, np. Park Ujazdowski w Warszawie czy Park Stryjski we Lwowie.

Okres międzywojenny przyniósł dalszy rozwój zieleni miejskiej i dążenie do wkomponowania ogrodów w strukturę urbanistyczną miast. Ważnym elementem polskiej tradycji ogrodowej stało się wówczas projektowanie nowoczesnych parków miejskich, takich jak Park Skaryszewski w Warszawie, który łączył elementy romantycznego krajobrazu z funkcjonalnymi terenami rekreacyjnymi. Inspiracje czerpano z koncepcji „miast-ogrodów” Ebenezera Howarda. Ogrody przy willach i dworkach często łączyły elementy tradycyjnego polskiego krajobrazu, takie jak aleje lipowe, sady czy ogrody kwiatowe, z nowoczesnymi rozwiązaniami przestrzennymi. W przedwojennej Polsce ogrody i tereny zielone odgrywały istotną rolę nie tylko jako miejsca odpoczynku, ale również jako symbole narodowej tożsamości i dziedzictwa kulturowego.

Koncepcja miast-ogrodów, opracowana przez Ebenezera Howarda pod koniec XIX wieku, miała na celu stworzenie harmonijnych przestrzeni łączących zalety życia miejskiego i wiejskiego. Howard dążył do poprawy warunków życia klasy pracującej, oferując alternatywę dla przeludnionych i zanieczyszczonych miast przemysłowych. Jego wizja zakładała budowę samowystarczalnych miast otoczonych zielenią, które zapewniałyby mieszkańcom dostęp do miejsc pracy, usług oraz terenów rekreacyjnych. Pierwsze realizacje tej idei, takie jak Letchworth Garden City (1903) i Welwyn Garden City (1920) w Anglii, były próbą praktycznego wdrożenia tych założeń. W praktyce miasta-ogrody często przyciągały również przedstawicieli klasy średniej i wyższej, co odbiegało od pierwotnej idei tworzenia przestrzeni głównie dla robotników. Wbrew późniejszym interpretacjom, miasta-ogrody nie były projektowane jako enklawy dla arystokracji czy inteligencji, lecz jako samowystarczalne osiedla dla klasy pracującej, organizowane na zasadach spółdzielczych i wspólnotowych, co miało sprzyjać równemu dostępowi do przestrzeni życiowej i niwelowaniu różnic społecznych.

Plan miasta-ogrodu Podkowa Leśna według Antoniego Jawornickiego z 1925 roku.
źródło: Towarzystwo Przyjaciół Miasta Ogrodu Podkowa Leśna

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) dawne tradycje ogrodowe poddały się politycznej presji, ulegając istotnym przekształceniom pod wpływem polityki państwowej, która podporządkowała przestrzeń zieloną ideologicznym i funkcjonalnym założeniom nowego ustroju. Rozwijały się wówczas pracownicze ogrody działkowe, które miały umożliwić mieszkańcom miast dostęp do zieleni oraz uprawianie warzyw i owoców na własne potrzeby. Idea wspólnotowego użytkowania ogrodów przetrwała także w działalności spółdzielni ogrodniczych, w tworzeniu osiedlowych zieleńców – często w ramach tzw. „czynów społecznych” – oraz w organizowaniu plenerowych festynów. Otwieranie przestrzeni zielonych dla społeczeństwa było częścią szerszego nurtu propagowania kolektywnego stylu życia, jednak odbywało się to pod ścisłą kontrolą władz.

Państwo decydowało o kształcie zieleni miejskiej, często podporządkowując ją centralnym planom urbanistycznym, co prowadziło do ujednolicenia i schematyczności tych założeń. Wiele historycznych parków i ogrodów zostało udostępnionych do użytku publicznego, ale równocześnie liczne prywatne tereny zielone przekształcono na cele inne niż ich pierwotna funkcja – na przykład pod zabudowę osiedlową lub infrastrukturę komunalną. Chociaż polityka władz sprzyjała utrzymaniu i rozwijaniu przestrzeni rekreacyjnych, to ograniczała także indywidualne inicjatywy oraz prywatną własność ogrodów, faworyzując rozwiązania uspołecznione. W efekcie wiele dawnych ogrodów i parków uległo degradacji, a ochrona historycznych założeń krajobrazowych została podporządkowana potrzebom społecznym i gospodarczym, często kosztem ich pierwotnych walorów estetycznych i kulturowych.

Program Otwarte Ogrody

Po okresie PRL-owskiej kolektywizacji i nacjonalizacji, które ograniczyły prywatną własność ziemi i tradycyjne formy korzystania z przestrzeni, idea otwartych ogrodów zaczęła odradzać się wraz z powrotem do prywatnej własności i społecznej samoorganizacji w strukturach samorządu terytorialnego. Przemiany ustrojowe po 1989 roku umożliwiły stopniowe odbudowywanie dawnych tradycji ogrodniczych oraz ponowne odkrywanie idei otwartych ogrodów jako przestrzeni spotkań i kreowania kultury. W latach 90. XX wieku, nastąpił rozkwit polskich ruchów społecznych, w ramach których zaczęto propagować kameralne formy integracji, inspirowane zachodnimi wzorcami, takimi jak National Gardens Scheme, Rendez-vous aux jardins czy Tag der offenen Gärten. Skutkiem tych działań było zainicjowanie w 2005 roku Festiwalu Otwarte Ogrody w Podkowie Leśnej, który stał się inspiracją dla innych miast i miejscowości. Dzięki tej unikalnej inicjatywie prywatne ogrody ponownie stały się miejscami otwartymi dla lokalnych społeczności, a sama idea otwartych ogrodów wpisała się w szerszy kontekst rewitalizacji narodowej kultury i odbudowy społecznych więzi po dekadach centralnego sterowania oraz zamknięcia jednostek w państwowych strukturach zarządzania społeczeństwem i przestrzenią.

Program Otwarte Ogrody, którego częścią są lokalne Festiwale Otwarte Ogrody, to inicjatywa o charakterze sieciowym, która łączy różne miejscowości i ich społeczności wokół idei otwierania prywatnych ogrodów dla osób z bliższego i dalszego sąsiedztwa oraz budowania dobrosąsiedzkich więzi. Nie posiada sformalizowanej struktury organizacyjnej, lecz opiera się na współdziałaniu jego uczestników, realizujących autonomiczne projekty z zachowaniem wspólnych standardów. Dzięki współpracy między miejscowościami uczestniczącymi w programie, rozwija się rozległa sieć wymiany doświadczeń, wzajemnego inspirowania oraz dzielenia się dobrymi praktykami we wszystkich dziedzinach związanych z funkcjonowaniem miast oraz życiem lokalnych społeczności.

Przystąpienie do programu Otwarte Ogrody oferuje afiliowanym miejscowościom szersze możliwości podejmowania interesującej współpracy oraz promowania własnych walorów na poziomie krajowym i międzynarodowym. Ułatwia ponadto nawiązywanie kontaktów z rozmaitymi instytucjami i organizacjami, a także pozyskiwanie środków finansowych na projekty związane z dziedzictwem kulturowym i ochroną naturalnego środowiska. Sieć uczestniczących w programie miejscowości wzmacnia ich reprezentację w staraniach o wspólne sprawy i ochronę własnych interesów. Udział w programie jest dla wielu mniejszych miejscowości okazją do przyciągnięcia większej liczby odwiedzających, a przez to do promowania lokalnych atrakcji turystycznych oraz miejscowych produktów i usług.

Po ponad dwóch dekadach funkcjonowania Otwarte Ogrody to już nie tylko rozpoznawalna i ceniona inicjatywa społeczna, ale także wartościowa marka. Jego ugruntowana renoma sprawia, że dołączenie do programu to szansa na uczestnictwo w prestiżowym, ogólnopolskim i międzynarodowym ruchu na rzecz kultury, ochrony dziedzictwa i integracji społecznej. Gminy miejskie i wiejskie, które decydują się na udział, zyskują dostęp do atrakcyjnej i sprawdzonej formuły krzewienia kultury, szerokiej sieci wymiany doświadczeń oraz promocji na poziomie krajowym i międzynarodowym. Festiwal Otwarte Ogrody to okazja do prezentowania lokalnych wartości, inspirowania i uaktywniania mieszkańców, budowania silnej wspólnotowej tożsamości oraz zwiększenia atrakcyjności swojej miejscowości i regionu. Przystąpienie do programu oznacza dołączenie do grona miejscowości, które świadomie dbają o swoje dziedzictwo i kształtują przestrzeń społeczną w duchu otwartości, dialogu i kreatywności.